Article

RAMNGAW-IN SIK LEH SA A NGHAWNG DAN
(GLOBAL WARMING)

James Lalthanmawia T.Section

Kan chenna khawvel hi a kum telin a dinhmun hi mithiamte chhutdanin a chhe tial tial nia hriat a ni a, chu boruak that lohna avang chuan mithiamten kum zabi 18 chho vel a tang khan kan environment hi an lo zir tan a, kan rama kan hmelhriatna chu rei pawh a la nilova, a tawngkam ‘environment’ tih pawh Zo tawngin dah chhuah chiah nilo mahse a nawlpui chuan zo tawng angin kan hmang mek a, a sawi tum leh a kawh tum pawh kan hre tlangpui a ni.
Kan hmelhriatna a la rei lutuk lo na in, mi ramah chuan an lo buaipui viau tawh a, kan ramah chuan hriat leh buaipui kan rual a ni deuh ber e. kum 1985 kum daih tawh a scientist ten Antartica chungah Ozone chu a pan tan a ni tih an puan khan khawvel ram tam zawk chuan an bengkhawn duh vak lova , kum zabi 20 naah chuan nasa takin khawvel boruak danglam tur leh natna a biktakin Virus thar lo pung tur South East Asia velah anih an rinthu 1985 kuma Scientist ten an lo puan chu atakin SARS leh Bird flu H5N1, Swine flu H1N1 ten min tuam chho mek a nih hi! American Scientist te chuan a hmun leh hun chauh nghaka a ven dan turah an inbuatsaihna zarah India pawhin an hnen atangin a damdawi leh material te cheng tam tak man an lei phah a ni. Heti taka khawvel chawkbuai thei thil a nih avangin he khawvel sik leh sa danglam ta lutuk hian tunhnaiah zir pawh a hlawh nasa a, kan sawrkar ngei pawhin Pi Indira Gandhi hun lai daih tawh khan ruahmanna han siam thin mahse a taka hmanna chu a tam lem lo a ni. Amaerawhchu, India hi khawvel ram tam tak ngaihtuah chuan tun dinhmunah chuan ramngaw humhalh kawngah chuan hma la chak pawl tak chu a ni.
Ramngaw a thing te hian kan chenna boruak vawn thianghlim kawngah hian nasa takin min puia, Carbondioxide khawvela mi hi an hiplut a, tichuan kan mamawh em em Oxygen min lo peta thin a ni.Mithiamte tiluhaitu pakhat chu kum 1900 atang khan khawvelah carbon dioxide hi apung lam zelin a thanga 1.0mg/Kg/year in apung anga chhut a ni. Zawhna awmthei chu, ‘eng-nge carbondioxide pung hi kan tana a that lohna?’ Leh, ‘eng vang a pung nge?’ Heng zawhna te hi kan ngaihtuahnaah kan dah reng chuan khawvel Sik leh Sa danglamna chu awlsam takin a hriat fiah theih a ni.
Tunhma chuan he Carbondioxide pung hian kan nun phung tibuai lutuk lo turah ngaih a ni. Mahse kan ramngaw te kan tihchereu nasat em avangin kan buaipui ber te zing a mi a lo ni ta a , hetiang ang renga kan ramngawte hi tih chhiat a nih chuan kan khawvel hi Degree 3 atanga degree 8 vel thlengin tun atanga kum100 velah pung chh o tur a ngaih a ni. Hetiang taka khawvel a lum chuan khawvel chu chenna a tan chuan a tlak vak dawn lo a ni. Tin khawvel lum chho zelah hian Khawvel chhim leh hmar a mi vur te a ti tui ang a, nasa takin tuifinriat a lo lian anga, khawvel ram tamtak hi a chim bo dawn a ni. Abik takin Holland leh Bangladesh ram tan te hian a hlauhawm em em a ni. Chubakah ruah sur dan leh kan Sik leh Sate ti danglamin nasa takin ei leh barah harsatna min thlen thei a ni.Kan India ram ngeiah pawh kumin chu ruahsur dan mumal loh avangin India economy-in a tlak hniam phah a ni. Kan chenna khawvel hi Carbon dioxide hian a tuam chhuak vek a. Ni atanga nizung lo kal hi chaktak leh frequency sang taka a lo kal vangin he carbondioxide gas thuahthip chu awlsamtakin a rawn paltlang thin a, kan chenna lei a rawn thlenin a sawhkhawk let leh thin a, mahse a chakna tha /frequency alo hniam deuh tawh mahse he Carbondioxide thuahthip chu a paltlang leh a ngai thin a ni. He carbondioxide inthuah hi tunah chuan a chhah tak em a vangin Nizung chu a chhuak thei ta thin lova, chuvang chuan kan lei chu a lo lum tual tual ta a, hei hi Sap tawngin “Green House Effect ” tiin an sawi thin a ni.
Ramngaw, Carbon dioxide titlemtu hi kan humhalh leh kan zauh a ngai tak zet a ni. Ramngaw avang hian a hun takah Sik leh Sa kan neih thin te pawh hi neih theih a ni. Tun hma kan ramngaw a la that lai chuan ruah sur thlengin hunbi kan Pi leh Pu ten an chhiar sual ngai lo, tun hnuah chuan chhiar sual pawh kan ngah ta hle mai. Kan ramngaw tha neih te chu Lo a-tan kan vah a ngai bawk nen a chhung a cheng Ramsa leh Sava te lah kan tichereu tam tawh bawk si a, ngaw tha lah kan nei mang tawh lo, hetiang tak a kan zoram ramngaw tha kan tih chereu zel chuan zoram chu chenna tlak a la nilo thuai ang tih chu hai rual a ni lo. Kan lo neih dan te hi kan bansan a ngai tawh a ni. Kan Lo hal vanga kan boruak tihchhiat zozai man te hi tam tak a ni. Heng boruak tha lo kan insiam avangin ruahtui..(phek 3-naah chhunzawmna) pawh neutral 7pH nithei tawh lovin Acidic lam a awn tan tawh a ni. He kan lo hal hian ramngaw a tih chhiat bakah kan chenna khawvel boruakah nasa takin carbondioxide te a pe chhuak a, nasa zawkin khawvel leh kan zoram ngei te pawh a lo lum phah ta a ni. Tunhma chuan Rangva In a tam chuan an khua chu a lum bik tih a ni thin a, tunah chuan rangva mai nilovin ramngaw kan neih that loh chuan khaw lum chu kan hmabak leh kan siam chhuah a ni tih kan hre tan tawh a ni. Mak angreng tak chu khawvel sawrkar lian America ang te hi he carbondioxide gas siam chhuak tam ram an ni a, ti tlem tur a ram te zawk ten an nawr pawhin a ti tlem duh hran lem lo tlat.
Japan rama Kyoto summit leh Brazil leh South Africa a Earth summit an neihah pawh, he carbondioxide chungchang hi an khel rei ber ziah a, mahse America berin a pawm theih loh avangin a la hlawhchham zel rih a ni. America-in a pawm theih loh chhan chu a ram hmasawnna leh hausakna te a tihbuai dawn vang a ni.
Khawvel pumpui ramngaw awm zinga za a 26.5 hi Brazil-ah a awm a, Zire-ah za a 9.2, Indonesia-ah za a 6.1, India, Peru, Angola leh Bolivia-ah te hian za a 3 vel a awm a, a dang zawng chu ramdangah tlem te te in a insem darh a ni. Kum 1988 khan khawvel mithiamte chhut danin ramngaw atanga sum la lut ram hi ram 40 vel awm ang a chhut a ni a, tunah erawh chuan ram 10 pawh an tling tawh lo. Brazil leh Indonesia- ah te ramngaw tha tak tak an tih chereu avangin khawvel pawh hian kan tuar mek a ni. Ramngaw atang a mamawh kan lak hi sawisen a nilova , a lian thamah chuan insakna, furniture leh thingtuah atan nimahse ram tam zawkah chuan mihring lo pung in chenna a tan kan nek ve mek bawk Ramngawin boruak thianghlim min pekna ringawt pawh hi humhalh tham a ni.Mithaimte chhutdan chuan hectare biala ramngaw hian kum khat chhungin carbondioxide 3700 Kgs a hipral thei a, Oxygen 2000 Kgs a siamchhuak a ni an ti. Thing hnathawh hi khawl hmangin tithianghlim ve dawn ila thing pakhat hnathawh ang thawk tur chuan cheng maktaduai thum leh nuaisarih zet sen a ngai dawn a ni.
Heng boruak min siamsak bakah hian lei min tur min vensak a, Mizoramah pawh kan tuar nasa hle. ‘City of Sylpolyne’ an tih fiamthu mai mai hi. Mithiamte chhutdan chuan Metre sawma hlaah hian thli leh ruahin lei 1460 Kgs a len bova, tin metre 600 a hla ah chuan 3840 Kgs zet a len bo thei a ni. Ramngaw kan neih that poh leh ‘Soil erosion’ kan nei tlem dawn tihna a ni. Ram changkang apiangin thing hlutna an hria a, phun an uar a, humhalhna chang an hria a, thildang tam tak aiin an dah chungnung thin a ni.
Kan thenawm ram China-ah te khian kum nga chhungin thing tlukleh dingawn sawmpanga zet an phun belh a ni. India ramah pawh Thingphun ni ‘Vanmahotsava’ te kan nei a. Mizoramah pawh Green Mizoram beihpui June 18, 1999 khan thlak niin, an sawidan chuan hemi ni hian thingkung sing sarih zet phun a ni. China ram angin phun tam thei lo mah ila, kumtin kan phunbelh a, kan enkawl that phawt chuan kan ram chu kan siam nuam ngei ang.
Kan thupuia a landan angin kan ram ngaw hian Sik leh Sa hi a ngawng tih chu phat rual a nil lova, mitin hian mawhphurhna kan nei vek a ni. Mizote hi changkan chu kan changkang chak khawp mai, than pawh kan thangchak. Kristian state pawh kan inti, mahse ramngaw humhalhna lamah leh nungchate humhalhna lamah hi chuan kan thang lo hle niin alang. Hei bakah hian Kristian tihawm loh tak tak ti duhin Nungchate chunga che leh duh thin mi kan han ni te hi a vanduaithlak hle niin ka hria.
He hna, ramngaw humhalh tur hian sorkar leh tlawmngai pawl kuta dah mai hi a tawk lo, keimahni ngei kan chetchhuah a ngai, hun a tlai hma hian kan harhchhuah vat loh chuan kan chenna khawvel leh Mizoram ngei pawh hi ram nuamah kan siam thei ngai lovang. Chuvang chuan mitin ramngaw humhalhna a mahni mawhphurhna kan hlen hi a tul tak zet tawh a ni.